Wykrywacze kłamstw – jak je oszukać i czy jest to w ogóle możliwe?

Jeszcze nie tak dawno temu jednym z najczęściej wykorzystywanych narzędzi podczas przesłuchań był wykrywacz kłamstw. Przez wiele lat maszyny te pomagały umieszczać przestępców we więzieniach, niszczyć kariery bossów mafijnych, a nawet pozbawiać życia. Największą popularnością urządzenia te cieszyły się w Stanach Zjednoczonych w okresie zimnej wojny. Od lat 80. XX wieku były używane coraz rzadziej. Nie oznacza to bynajmniej, że zniknęły całkowicie. Wręcz przeciwnie, wykrywacze kłamstw są z powodzeniem używane do dziś. Doskonale wiedzą o tym osoby, które ubiegają się o pracę w jednej ze znanych agencji rządowych USA (FBI, CIA itp.). Istnieje bowiem możliwość, że rekruci zostaną poddani testowi na wariografie. Czy jednak maszyny te rzeczywiście są w stanie rozpoznać, kiedy kłamiemy?

W niedalekiej przeszłości testy poligraficzne (tak się o nich mówi w środowisku służb specjalnych) były przeprowadzane za pomocą analogowych maszyn, które w czasie pracy tworzyły wydruki na papierowych rejestratorach. Zapewne kojarzycie te wszystkie kolorowe linie, chociażby z filmów. Wraz z postępem technologii analizą zajmuje się oprogramowanie zainstalowane na laptopie, do którego podłącza się detektor kłamstw. Czujniki, które monitorują zmienne fizjologiczne, takie jak ciśnienie krwi, częstotliwość akcji serca i oddechu, są umieszczane na osobach badanych przed rozpoczęciem zadawania pytań. Niektóry sprzęt jest również wyposażony w czujniki do monitorowania ruchów ramion i nóg. Zebrane dane są wysyłane do komputera, który w czasie rzeczywistym wyświetla je na monitorze, przed którym siedzi operator poligrafa.

Przed rozpoczęciem testu operator wariografu przeprowadza z osobą, która ma zostać zbadana krótką rozmowę. Pozwala ona uzyskać informacje pomocne w formowaniu „pytań kontrolnych”. Mowa tu o pytaniach typu: „Czy kiedykolwiek skłamałeś, aby uniknąć kłopotów?”. Znaczna liczba osób w tym momencie skłamie i o to właśnie chodzi. Pomoże to zbadać reakcję organizmu badanego podczas kłamania i pozwoli porównać ją z tym, co się dzieje w momencie udzielania odpowiedzi na pytania podczas właściwego testu.

Przed jego startem operator wyjaśnia zasadę działania wykrywacza kłamstw osobie skierowanej na test i informuje ją o tym, że maszyna może wykryć, kiedy skłamie. Jest to zagrywka psychologiczna, która ma na celu podkreślenie wagi odpowiedzi zgodnych z prawdą. W tej chwili wielu badanych zaczyna rozumieć, że nie opłaca się łgać, bo i tak natychmiast zostanie to ujawnione. Po czynnościach wstępnych operator może w końcu rozpocząć właściwe przesłuchanie. W jego trakcie jest zadawana cała seria pytań. Wśród nich po raz kolejny pojawiają się te kontrolne oraz pozornie nieistotne jak np. „Czy w tym pokoju są światła?” oraz pytania dotyczące śledztwa. Za każdym razem, gdy urządzenie zarejestruje gwałtowniejszą reakcję fizjologiczną niż ta, która została zaobserwowana podczas odpowiedzi na pytania kontrolne, zakłada się, że osoba podpięta pod poligraf kłamie.

Wywiad przeprowadzony już po wyłączeniu urządzenia jest często najbardziej wymowną częścią całego przesłuchania. Jest to czas, w którym przesłuchujący zadaje pytania w sposób sugerujący badanemu, że został on „złapany” przez maszynę na kłamstwie. Zagrywka ta powoduję, że część osób przyznaje się do popełnienia przestępstwa.

Badania naukowe pozwoliły ustalić, że wyniki podane przez wykrywacz kłamstw są niewiarygodne. Według opracowań reakcja fizjologiczna nie jest wystarczającym wskaźnikiem, na podstawie którego można stwierdzić czy ktoś mówi prawdę. Informuje ona zaledwie o wzmożonych emocjach podejrzanego. Podczas udzielania odpowiedzi na ważne pytanie zadane podczas testu badany może doświadczyć lęku przed możliwością zarejestrowania przez maszynę prawdy jako kłamstwa, co wywołuje silną reakcję emocjonalną. Rzetelność badania poligrafem jest podawana w wątpliwość również ze względu na liczne środki zaradcze, które można zastosować przed lub w trakcie badania.

Wyniki sugerują, że sukces tekstu na wariografie w dużej mierze zależy od przekonania badanego, że maszyna jest w stanie bezbłędnie odkryć wszystkie jego kłamstwa. Jeśli osoba jest zrelaksowana i nie odczuwa obaw, że „wpadnie”, zwykle może łgać bez konsekwencji pod warunkiem, że zacznie zmyślać już podczas rozmowy wstępnej.

Niepokojące fakty na temat seryjnych zabójców

Chociaż ich czyny budzą powszechną odrazę i przerażenie, w seryjnych mordercach jest coś przyciągającego.

W dzisiejszych czasach już tylko nieliczne sądy traktują wyniki uzyskane podczas badania wariografem za twardy dowód, który ostatecznie może przesądzić o czyjejś winie. Ich dokładność jest po prostu zbyt wątpliwa. Warto wiedzieć, że przepisy wprowadzone pod koniec lat 80. XX wieku w USA zakazują pracodawcom prywatnym przeprowadzanie testów na pracownikach. Jednak FBI i inne agencje rządowe nadal używają wykrywaczy kłamstw, chociaż wielokrotnie udowodniono już, że ich wyniki są niewiarygodne, a przez to praktycznie bezużyteczne. Dlaczego więc od nich nie odstąpiono? Sami wyciągnijcie wnioski.

Jak to wygląda w Polsce? Nie tak dawno, bo na początku 2015 roku Sąd Najwyższy uznał, że stosowanie detektora kłamstw podczas przeprowadzania przesłuchania jest niedopuszczalne. W wyjątkowych przypadkach i po spełnieniu kilku warunków (m.in. osoba sama musi wydać zgodę na przeprowadzenie testu) Kodeks Postępowania Karnego przewiduje dopuszczenie dowodu z ekspertyzy biegłego, który zastosował wariograf w celu kontroli mimowolnych reakcji organizmu osoby poddanej badaniu.