Wielka Biblioteka Aleksandryjska została zniszczona przez cięcia budżetowe, a nie pożar

Aleksandria była miastem hellenistycznym założonym na terenie Egiptu przez armię najeźdźczą dowodzoną przez Aleksandra Wielkiego (stąd jego nazwa). Ptolemeusz I Soter, który objął władzę po wielkim wodzu, chciał otworzyć w nim muzeum w stylu greckim wzorowane na arystotelesowym lykejonie w Atenach. Wyobrażał sobie, że miejsce to przyciągnie największych uczonych z całego świata. Aleksandria przestałaby być tylko kolonialnym zaściankiem i celem wakacyjnych podróży bogatych Greków. Dalszy jej rozwój miał być oparty właśnie o naukę.

I tak w 283 r. p.n.e. otworzono wspaniałą bibliotekę. Przez dziesięciolecia bibliotekarze i uczeni wypełniali ją setkami tysięcy zwojów. Naukowcy z całego regionu Morza Śródziemnego i Bliskiego Wschodu przybywali do Aleksandrii, aby wygłaszać wykłady i zapoznać się z dziełami spisanymi na zwojach. W pewnym momencie w bibliotece mieszkało stu uczonych, którzy po przyznaniu im wsparcia w postaci stypendiów, pomagali w utrzymaniu dobrego stanu zbiorów, tłumaczyli i kopiowali dzieła oraz prowadzili badania. Z biegiem czasu otworzono kolejny oddział. Druga biblioteka znajdowała się ona w Świątyni Serapisa, Serapejonie.

źródło: beautifulglobal.com

W przeciwieństwie do wielu prywatnych zbiorów ksiąg, które przetrzymywano w pałacach najbogatszych, Biblioteka Aleksandryjska była dostępna dla każdego, kto był w stanie udowodnić, że jest godnym przestąpienia jej progu.

Znacznie więcej niż o rozkwicie biblioteki mówi się jednak o jej zniszczeniu. Według jednej z wersji miała zostać spalona na rozkaz Juliusza Cezara podczas ataku na Aleksandrię w 40 r. n.e. W tym czasie Egiptem władała słynna Kleopatra. Nie ma jednak zbyt wiele dowodów potwierdzających, że główny budynek i jego „córka” popadły w tym czasie w ruinę. Część historyków uważa, że „40 000 zaginionych zwojów” odnosi się do magazynów pełnych zapisków przeznaczonych na eksport. To właśnie je miał spalić Cezar, kiedy łupił port.

Na przestrzeni lat pojawiały się również inne doniesienia o podpaleniu. Miało do niego dojść np. w 272 r. n.e. podczas starć wojsk cesarza Aureliana z armią królowej Zenobii. Część miasta, w której znajdowała się biblioteka, rzeczywiście uległa uszkodzeniu, ale nie ma dowodów, że spotkało to także księgozbiór. W 391 i 415 r. n.e. biblioteka ucierpiała wskutek religijnych zamieszek, ale ostatecznie została odbudowana, a zbiory wróciły na półki. Ile zwojów liczyła kolekcja?

Nie ma co do tego pewności. Jest to także zależne od czasu, o którym mowa. Za życia Ptolemeusza I zwojów było rzekomo 200 tys. Już w I wieku p.n.e. miało być ich ponad trzykrotnie więcej. Współcześni historycy podają to w wątpliwość. Według nich kolekcja była znacznie mniejsza. Ponadto teksty były spisane na zwojach różnych wielkości. Te średnich rozmiarów w kulturze aleksandryjskiej nazywano prostymi. Na każdym z nich spisano jedno dzieło w przeciwieństwie do zwojów mieszanych. Te drugie zawierały dzieło zapisane na kilku zwojach. Bardzo często były one przechowywane w jednej skrzyni.

W ciągu kilku stuleci Biblioteka Aleksandryjska stracił nieco na blasku. Zniszczenia następowały jednak stopniowo, a nie podczas jednego pożaru, jak starają nam się to przekazać legendy. Aleksandria była miejscem licznych prześladowań i działań wojennych, podczas których budynek nie uległ co prawda całkowitemu zniszczeniu, ale powstawały w nim drobne uszkodzenia. Z każdym kolejnym wiekiem kurczyły się również zbiory oraz reputacja biblioteki. Według niektórych historyków było to spowodowane cięciem wydatków.

Pozostałości po Serapejonie źródło: wikimedia

Przyczynił się do tego Marek Aureliusz, który zmniejszył środki na finansowanie Muzejonu (instytut naukowy, którego istotną częścią była Biblioteka Aleksandryjska), rezygnując ze stypendiów oraz wyrzucił wszystkich zagranicznych uczonych. Tych było zresztą w tym czasie niewielu. Kto chciałby przebywać w mieście będącym świadkiem licznych bitew i zamieszek? Przyczyniło się to do spadku popularności i reputacji centrum nauki.

Historycy argumentują to tym, że Biblioteka Aleksandryjska zdobyła swoją sławę nie tylko ze względu na ogromną ilość zwojów. Dużo ważniejsi byli uczeni, którzy zbierali się pod jej dachem. Po zlikwidowaniu stypendiów oraz wprowadzeniu zakazu przyjmowania obcokrajowców tych było coraz mniej. Biblioteka przestała być miejscem, w którym mądrzy mogli wymieniać się swoją wiedzą pochodzącą z najdalszych zakątków świata. Zwoje i księgi były niczym bez wybitnych umysłów i szybko pokryły się kurzem. To był początek końca.

Serapejon zdewastowano podczas ataku na pogańskie świątynie w 391 roku. Ostatnią sławną postacią związaną z Muzejonem był Teon, ojciec sławnej Hypatii, który studiował geometrię i muzykologię. Chrześcijanie widzieli w nim wielkiego heretyka i barbarzyńsko zamordowali w 415 r. n.e. Naturalną koleją rzeczy była wymiana ksiąg i nie dotyczy to jedynie ich treści. Z półek zniknęły delikatne starożytne zwoje. Ostatnie egzemplarze zostały potraktowane jak śmieci i wyrzucone lub zakopane w piasku. Zastąpiono je wiedzą spisaną na pergaminie, która bardzo często była oprawiona w grube kodeksy zawierające liczne błędy. Greka była coraz bardziej zapomnianym językiem. Nowe zbiory składały się głównie z pism patrystycznych, Aktów Soborowych oraz „literatury świętej”.

Świątynia Artemidy w Efezie

Nadszedł czas na poznanie ostatniego z siedmiu cudów świata. W tym finalnym artykule zabierzemy was do Efezu - starożytnego, niegdyś najbogatszego miasta położonego na zachodnim wybrzeżu współczesnej Turcji, na terenie zwanym Azją Mniejszą.

Ostatnie historyczne wspomnienia o zawartości biblioteki znajdziemy w zapiskach z 639 r. n.e. W tym czasie wojska arabskie pod rządami Kalifa Omara zdobyły Aleksandrię.

Dzieje Biblioteki Aleksandryjskiej nadal zawierają wiele białych plam, które być może już nigdy nie doczekają się wypełnienia. Do dziś nie udało się jednoznacznie ustalić, kto stał za zniszczeniem starożytnego centrum nauki. Wśród sprawców tego haniebnego czynu wymienia się muzułmanów, chrześcijanom i pogan. Na potrzeby napisania tego artykułu zapoznałem się z licznymi źródłami i dochodzę do wniosku, że każda z tych grup miała swój udział w powolnym upadku największej biblioteki świata starożytnego.